Het ontwikkelen van een vaccin dat ons beschermt tegen COVID-19 wordt wereldwijd gezien als dé manier om uit de coronacrisis te komen. In een ongekend tempo wordt er daarom gewerkt aan een goed en betrouwbaar vaccin dat voor de zogeheten ‘groepsimmuniteit’ moet zorgen. Maar in die haast om een vaccin te krijgen moeten beleidsmakers niet vergeten om een hele belangrijke vraag te stellen: wíllen wel voldoende mensen zich laten vaccineren? 

Wanneer voldoende mensen zich laten inenten en zo beschermd tegen COVID-19 zijn, kan het virus zich niet meer goed verspreiden. Op die manier beschermen we ook mensen die zich niet kúnnen laten inenten (omwille van ziekte, bijvoorbeeld). Vaccineren doe je dus niet alleen voor jezelf, maar juist ook voor mensen met een zwakke gezondheid. Tegelijkertijd is het logisch dat er mensen zijn die vragen of twijfels hebben over het (toekomstige) vaccin. Wat opvalt, is dat daar momenteel vrij weinig aandacht aan wordt besteed. De focus ligt vooral op het voorspellen van het moment waarop er een vaccin beschikbaar is. Maar wat nu als er straks een vaccin op de markt is, maar onvoldoende mensen willen het nemen? Er zijn verschillende redenen om aan te nemen dat die kans erin zit.

Vaccintwijfel: dit zijn de uitdagingen

In Vlaanderen en Nederland is de vaccinatiegraad altijd hoog geweest. De mensen die vaccinaties weigerden waren vooral kleinere groepen, die bijvoorbeeld omwille van hun religie geen vaccin willen, of die in bepaalde complottheorieën geloven. Het lijkt er nu echter op dat het nu een grotere groep is die vaccinatietwijfels heeft. Dit is een groot probleem, want een vaccin werkt niet als onvoldoende mensen zich laten vaccineren. Waar komt deze twijfel vandaan en wat moeten we hiermee? Dit zijn de grote uitdagingen die ons te wachten staan:

1. Vaccinatietwijfelaars voelen zich niet serieus genomen

Ik ben al een aantal weken Tweets en Facebookberichten rondom vaccintwijfel aan het monitoren en als er iéts opvalt dan is het dat alle twijfelaars regelmatig over één kam geschoren worden. Mensen met vragen / bezorgdheden worden direct uitgemaakt voor ‘gekkies’. Dat is een probleem, want: niet alle twijfelaars zijn direct complottheoristen of tégen vaccins. Maar door de twijfel en (soms terechte) vragen te negeren of zelf belachelijk te maken, voelen mensen met twijfels zich niet gehoord. En wie luisteren en beantwoorden de twijfels wel? Juist, dat zijn vaak de harde anti-vaxxers en complottheoristen. Daarom: ook al erger je je aan sommige twijfels of vragen over corona of over het vaccineren, probeer om niet direct aangevallen te reageren, maar blijf het gesprek aangaan.

IC-arts Diederik Gommers gaf deze week het goede voorbeeld, door het gesprek met (kritische) jongeren en influencers zoals Famke Louise aan te gaan. Zo kon hij niet alleen vragen beantwoorden, maar ook direct misverstanden wegnemen.

2. Misinformatie van anti-vaxxers verspreidt snel

Behalve de vaccinatietwijfelaars zijn er ook nog mensen die faliekant tegen vaccins zijn: de zogenoemde vaccinatieweigeraars of anti-vaxxers. Het aantal harde anti-vaxxers is niet heel groot, maar ze verspreiden wel zeer actief hun ideeën . Dit doen ze veelal via diverse socialmediaplatformen, waardoor het lastig is om de verspreiding van misinformatie over COVID-19 te controleren en tegen te gaan.

Er is bovendien niet slechts één groep anti-vaxxers. Diverse groepen verspreiden om diverse redenen antivaccinatieberichten. Denk aan anti-vaxxers die vaccinaties ‘onnatuurlijk vinden’ en anti-vaxxers die berichten verspreiden over hoe ‘de overheid burgers manipuleert’. Juist die diversiteit aan berichten, bronnen, doelgroepen en platformen maakt het lastig om misinformatie snel op te sporen en te bestrijden. Google, Instagram en andere platformen trachten gebruikers wel naar betrouwbare bronnen te verwijzen op het moment dat ze op zoek gaan naar informatie over COVID-19, maar het daadwerkelijk snel vinden en ontkrachten van misinformatie blijft moeilijk.

Wanneer gebruikers op #coronavaccin zoeken, toont Instagram eerst een bericht dat verwijst naar de website van Agentschap Zorg en Gezondheid, of van het RIVM.

3. Mensen zijn bang. En het bieden van feiten neemt die angst vaak onvoldoende weg

Ik denk dat bijna iedereen zich in de afgelopen tijd wel eens zorgen maakte over COVID-19 en over de ontwikkeling van de vaccins. Ook is de kans groot dat je wel eens foutieve informatie op bijvoorbeeld Facebook hebt gelezen.

Op het moment dat mensen bepaalde zorgen hebben of misinformatie tot zich hebben genomen, bijvoorbeeld over het onstaan van het virus of over de veiligheid van vaccins, dan is het belangrijk dat we zo snel mogelijk in gesprek gaan en onterechte twijfels wegnemen. Meestal proberen wetenschappers en autoriteiten dit te doen door zo duidelijk mogelijk alle feiten op een rijtje te zetten. Dit is belangrijk, maar vaak is het gebruik van enkel feiten niet meer voldoende om de zorgen volledig weg te nemen. Verhalen die emoties opwekken en tot de verbeelding spreken, komen vaak een stuk beter binnen. Anti-vaxxers maken bijvoorbeeld filmpjes met emotionele moeders die vertellen over een (niet-bestaand!!!) verband tussen autisme bij hun zoon of dochter en een vaccin. Wetenschappers kunnen dan wel cijfers en statistieken delen, maar heel wat studies tonen aan dat het vertellen van zo’n verhaal dat inspeelt op emotie vaak een grotere impact op ons denken en doen heeft dan het lezen van feiten, cijfers en statistieken.

Bovendien liet eerder onderzoek zien dat mensen in onzekere tijden vatbaarder zijn voor conspiracytheorieën en misinformatie . Wij mensen willen nu eenmaal begrijpen waarom bepaalde dingen ons overkomen en zoeken naar houvast, vooral wanneer we emotionele of moeilijk verklaarbare gebeurtenissen meemaken. De kracht van conspiracytheorieën is dat ze vaak zeer logisch klinkende verbanden en verklaringen voor gebeurtenissen geven, waaraan we ons graag vastklampen. Ze bieden een stukje zekerheid in onzekere situaties. Dit in combinatie met sterke storytelling, zorgt ervoor dat we alllemaal een stuk gevoeliger worden voor de berichten van anti-vaxxers.

Rationele voorlichting van experts (links) versus emotionele boodschap van anti-vaxxers (rechts).

Het is daarom belangrijk om te onderzoeken hoe we (1) ervoor kunnen zorgen dat mensen kritisch blijven ten opzichte van de emotionele boodschappen van anti0vaxxers en (2) zelf gebruik kunnen maken van storytelling om vaccinatietwijfelaars beter te bereiken.

4. We bevinden ons in een unieke, nieuwe situatie met nog veel onzekerheid

Het bieden van voldoende informatie en zekerheid rondom vaccins kan bijdragen aan de bereidheid van mensen om zich te laten vaccineren, zo laten eerdere studies zien. Helaas zitten we met de hele wereld, inclusief de wetenschap, in een situatie die we nog nooit eerder hebben meegemaakt. We leren nog dagelijks nieuwe dingen over het coronavirus en het vaccin wordt nog ontwikkeld. Juist die onzekerheid over dit nieuwe virus en een vaccin dat nog niet beschikbaar is, kunnen de twijfels versterken.

Het is daarom belangrijk om alle twijfels en onzekerheden die bij veel mensen leven, goed te blijven monitoren. Door direct in te gaan op deze twijfels en waar mogelijk onterechte twijfels weg te nemen, kunnen we ervoor zorgen dat de vaccinatietwijfelaars niet veranderen in vaccinatieweigeraars.

Onderzoek naar motivaties achter vaccinatietwijfel én passende communicatiestrategieën zijn cruciaal

Het is enorm belangrijk dat we alles op alles zetten om op korte termijn een veilig en goed werkend coronavaccin te ontwikkelen. Maar we mogen tegelijkertijd het andere belangrijke aspect niet vergeten: de mensen die zich uiteindelijk wel of niet laten vaccineren.

De (soms terechte!) vragen en twijfels moeten serieus genomen worden. We moeten vanuit de wetenschap eerlijk blijven communiceren over wat we wel en niet over het virus en het vaccin weten. En we moeten er alles aan doen om de echte misinformatie te bestrijden. Dit is niet iets wat de medische wetenschappen alleen lukt, maar waar we vanuit de sociale wetenschappen onderzoek naar gaan doen. Hopelijk kunnen we zo ook vanuit de sociale wetenschappen een steentje bijdragen aan de bestrijding van COVID-19.

En jij? Laat jij je straks vaccineren, of twijfel je nog?

Als je meer wilt weten over hoe we vanuit UAntwerpen proberen bij te dragen aan oplossingen voor diverse problemen tijdens de coronacrisis, volg dan zeker de UAntwerpen coronablog: https://blog.uantwerpen.be/corona/blog/

Deze blog heb ik eerder op LinkedIn geplaatst: https://www.linkedin.com/pulse/laat-jij-je-straks-vaccineren-waarom-onderzoek-naar-net-krouwer/